Moraczewska z Gostkowskich Zofia Anna, pseud. Prawda (1873–1958), nauczycielka, działaczka społeczna i niepodległościowa, poseł na Sejm. Ur. 4 VII w Czerniowcach na Bukowinie, była średnim z pięciorga dzieci (trzech córek i dwóch zmarłych w dzieciństwie synów) inżyniera kolejowego, późniejszego profesora i rektora Politechniki Lwowskiej Romana Gostkowskiego (zob.), i Wandy z Dylewskich. Wychowywała się początkowo w domu dziadków (Juliana i Aleksandry Dylewskich) w Czerniowcach i w będącej ich własnością pobliskiej wsi Ostra. Lata późniejsze (1882–4) spędziła z rodzicami we Lwowie, gdzie uczyła się w domu. Przeniesienie służbowe ojca w r. 1884 i wyjazd rodziców do Wiednia spowodowały oddanie jej do internatu przy Zakładzie Wyższym Naukowym Żeńskim Wiktorii Niedziałkowskiej we Lwowie (1885–9). W Zakładzie tym, po ukończeniu nauki gimnazjalnej, pracowała jako nauczycielka (1891–3). M. pogłębiała w dalszym ciągu swe wykształcenie (m. in. w kółkach samokształceniowych), studiowała dzieła Ch. Darwina, H. Buckle’a, E. Renana, F. Engelsa i K. Marksa. Duży wpływ na jej poglądy wywarła lektura dzieł E. Orzeszkowej; już wówczas M. zdecydowała poświęcić się pracy społecznej. W r. 1892 poznała we Lwowie studenta Politechniki i działacza socjalistycznego, członka Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD) Jędrzeja Moraczewskiego (zob.), swego późniejszego (od 17 X 1896) męża. W dn. 28 VI 1893 jako tzw. «prywatystka» zdała z odznaczeniem egzamin dojrzałości w Seminarium Nauczycielskim Żeńskim we Lwowie, a w l. 1893–5 odbyła praktykę nauczycielską w tamtejszej szkole ćwiczeń. W dn. 8 X 1895 złożyła egzamin nauczycielski w zakresie języka niemieckiego, uprawniający do wykonywania zawodu w szkołach powszechnych. Pod wpływem męża wstąpiła w r. 1896 do PPSD i pracowała na polu szerzenia oświaty w środowiskach robotniczych wielu miejscowości (Skała nad Zbruczem, Lwów, Sambor, Spas, znowu Lwów, Winniki), w których przebywała (1897–1907) wraz z mężem.
M. zadebiutowała pisarsko w 1. półr. 1900 r. na łamach lwowskiego „Słowa Polskiego”, pod pseud. Prawda, odpowiedzią na ankietę „Jakim powinien być kapłan polski?”. Artykuł M-iej już po wydrukowaniu został skonfiskowany przez cenzurę. Od r. 1907 zamieszkała w Stryju i tam, będąc (od czerwca 1908 do maja 1918) członkiem Zarządu i Komitetu Wykonawczego PPSD, a zarazem członkiem Komitetu Obwodowego PPSD Podkarpacia, przyczyniła się do zorganizowania klubu oświatowo-kulturalnego PPSD tzw. «Grupy Kolejarzy». Ponadto M. należała do Związku Kobiet PPSD, robotniczej organizacji «Praca» oraz do Zarządu Kasy Chorych w Stryju. Współdziałała też w zorganizowaniu różnych kolejarskich gospodarczych instytucji spółdzielczych na terenie Stryja (1907–14). Tu po raz pierwszy zetknęła się osobiście z Józefem Piłsudskim, który wywarł zasadniczy wpływ na jej poglądy polityczne. Wspierała finansowo Krakowski Związek Pomocy dla Więźniów Politycznych. W wydanej w r. 1914 w Boguminie jednodniówce „Dzień Kobiet” M. ogłosiła artykuł Idea militarna a kobiety polskie w chwili obecnej. W sierpniu 1914, uchodząc przed nadciągającym frontem, wyjechała wraz z dziećmi ze Stryja i dotarła do Bogumina (Śląsk Cieszyński), gdzie pracowała jako skarbnik miejscowej placówki Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN), zbierającej fundusze na cele Legionów. W lecie 1915 powróciła do Stryja, a w początku czerwca 1916 przeniosła się na stałe do Krakowa, gdzie (16 VI) została przewodniczącą Naczelnego Zarządu Ligi Kobiet Galicji i Śląska Cieszyńskiego (LK) NKN. Podobnie jak w r. 1908, występowała wówczas bezskutecznie o reformę wyborczą i przyznanie w tym zakresie praw dla kobiet. Tarcia w NKN na tle różnic w orientacjach politycznych (głównie w stosunku do mocarstw centralnych i w sprawie uznania Legionów za samodzielną polską siłę zbrojną) spowodowały, że M. zdecydowała (29 IX 1916), w porozumieniu z bratnią Ligą Kobiet Pogotowia Wojennego (LKPW) w Królestwie Polskim, odłączyć Ligę od NKN. W r. 1917 M. została wybrana przewodniczącą LKPW w Warszawie. Obie organizacje połączyły się na zjeździe w Krakowie (29–30 XII 1918); M. odmówiła wówczas przyjęcia przewodnictwa nowo powstałej Ligi Kobiet Polskich (LKP) z uwagi na swą kandydaturę w wyborach do Sejmu. W latach późniejszych M. opracowała zwięzły zarys dziejów tej organizacji (Liga Kobiet Galicji i Śląska, w: „Służba Ojczyźnie. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1915–1918”, W. 1929). W l. 1917/18 pracowała też w Związku Sanitariuszek. Była członkiem redakcji „Głosu Kobiet”, organu Wydziału Kobiecego Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) w Warszawie (1919).
M. została (26 I 1919) wybrana z ramienia PPS posłem do Sejmu Ustawodawczego z okręgu krakowskiego nr 36. Należąc w Sejmie do Związku Polskich Posłów Socjalistycznych (ZPPS) solidaryzowała się z ogólną linią partii. Złamała ją w sprawie przyjęcia przez Seim projektu konstytucji, kiedy to klub poselski ZPPS podjął uchwałę o wstrzymaniu się od głosu, M. wzięła (wraz z Julianem Smulikowskim) udział w głosowaniu za przyjęciem tekstu ustawy konstytucyjnej, za co otrzymała naganę partyjną. W dn. 26 IX 1922 wniosła o rezygnację z udziału w ZPPS i wycofała się na kilka lat z życia politycznego. W początku stycznia 1920 Moraczewscy przenieśli się też na stałe z Krakowa do Sulejówka pod Warszawą i od 22 II t. r. zamieszkali w własnym domu o nazwie «Siedziba», w bezpośrednim sąsiedztwie dworku Piłsudskich, blisko z nimi zaprzyjaźnionych. Z tego też okresu pochodzą wspomnienia M-iej zamieszczone w księdze pamiątkowej „Gabriel Narutowicz pierwszy Prezydent Rzeczypospolitej” (W. 1925). Z początkiem lat dwudziestych M. należała do wybitnych działaczek Klubu Politycznego Kobiet Postępowych. Po zamachu majowym Piłsudskiego M. powróciła znowu do pracy społecznej i politycznej: na lwowskim zjeździe LKP (6 II 1927) została wybrana przewodniczącą. Z inicjatywy Ligi powstał (8 XII 1927) Demokratyczny Komitet Wyborczy Organizacji Kobiecych pod przewodnictwem M-iej, który wysunął z ramienia Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR) 2 kandydatury kobiece do Sejmu i 1 do Senatu. M., która wówczas na znak solidarności z mężem opuściła szeregi PPS sprzeciwiającej się antyparlamentarnej polityce Piłsudskiego, do Sejmu nie kandydowała. Na zjeździe powyborczym, likwidacyjnym Komitetu w Warszawie (25 III 1928) powstała nowa organizacja kobieca popierająca politykę Piłsudskiego: Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet (ZPOK), której przewodniczącą Zarządu Głównego została M. Poświęciła w l. 1928–32 wiele energii rozwojowi ZPOK zarówno w zakresie propagandy jego programu (Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet, W. 1932, 2. wyd. W. 1933, pisywała też do warszawskich organów ZPOK: dwutygodnika „Praca Obywatelska”, 1928–32 i tygodnika „Prosta Droga”, 1930–2), jak i rozbudowy organizacyjnej w terenie (Związek skupiał ok. 90 000 członkiń). W tym czasie z jej inicjatywy i pod jej redakcją ukazała się praca zbiorowa pt. „Michalina Mościcka” (W. 1933). Z grupą działaczek ZPOK M. wyjeżdżała do Belgii, Francji i Niemiec, zapoznając się z organizacją i działalnością instytucji poświęconych opiece społecznej.
Po rozwiązaniu parlamentu w sierpniu 1930 M. wzięła udział w pracy Komitetu Wyborczego Organizacji Kobiecych, który uzyskał wówczas 9 mandatów kobiet do Sejmu i 2 do Senatu. M. kandydowała wówczas do Sejmu z ramienia BBWR i 16 XI 1930 została wybrana posłem. W Sejmie (1930–5) działalność swą skupiła w zakresie ustawodawstwa społecznego (brała udział w dyskusjach nad projektami ustaw: emerytalnej, antyalkoholowej, dotyczącej ubezpieczeń społecznych, czasu pracy, urlopów robotniczych itp). W Zarządzie Głównym ZPOK, ulegającym naciskom ze strony BBWR, doszło do przesilenia, w którego wyniku M. (opowiadająca się za pełną samodzielnością tej organizacji) złożyła 17 XII 1933 przewodnictwo, uzasadniając swe stanowisko w broszurze Do Członkiń Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet (W. 1934). Część członkiń ZPOK po ustąpieniu M-iej utworzyła w Warszawie nową organizację Samopomoc Społeczna Kobiet (SSK), która działała pod przewodnictwem M-iej w l. 1935–9. Filia SSK znajdowała się także w Sulejówku i tę otaczała M. szczególną opieką; należała ponadto do Zarządu Stowarzyszenia Przyjaciół Sulejówka oraz tamtejszej Rady Gromadzkiej.
Po wybuchu wojny w r. 1939 M. wraz z mężem zorganizowała w Sulejówku Komitet Obywatelski pomocy uciekinierom i ofiarom wojny. W latach okupacji należała do Rady Nadzorczej Spółdzielni Spożywców «Społem» w Sulejówku. W grudniu 1940 Moraczewscy zostali usunięci przez Niemców ze swej posiadłości i zamieszkali w drewnianej oficynie dworku Piłsudskiego (styczeń 1941 – sierpień 1944). Okres okupacji był dla obojga bardzo ciężki zarówno z uwagi na dotkliwe braki materialne, jak i przede wszystkim z powodu tragicznej utraty dwojga dzieci. Od września 1944 M., wraz z siostrą Heleną, zamieszkała z powrotem we własnym domu «Siedzibie». Włożyła wiele trudu, aby przy pomocy życzliwych osób i wojska skompletować i zabezpieczyć przechowywane w czasie wojny w różnych miejscach i tylko częściowo zdewastowane ogromne zbiory biblioteczne i archiwalne męża oraz własne. Opiece nad tym «Archiwum J. i Z. Moraczewskich» poświęciła wiele czasu i sił, traktując je nie tylko jako najdroższe osobiste pamiątki, ale widząc w nich materiały źródłowe o wielkiej wartości historycznej dla późniejszych badaczy. W listopadzie 1944 M. udała się do Lublina, zabiegając u władz Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) o ekshumację szczątków pochowanego prowizorycznie w sierpniu 1944 męża w czasie działań wojennych opodal domu. Wystarała się również o późniejsze przeniesienie zwłok męża z Sulejówka na cmentarz Wojskowy (obecnie Komunalny) na Powązkach (1948).
W latach powojennych, z uwagi na ciężkie przejścia, podeszły wiek i zły stan zdrowia, pozostawała M. na uboczu życia społeczno-politycznego. Wydała wówczas Mój testament. Pisany do ogółu Kobiet Polskich w r. 1945 (Wr. 1946) ukazujący główne zadania i cele kobiet w okresie normalizacji warunków życia po katastrofie wojennej. W r. 1947 pracowała nad przygotowaniem życiorysów działaczek XIX i XX w. (m. in. Marii Piłsudskiej i Stefanii Rychterówny) do zamierzonej wówczas „Encyklopedii polskiego ruchu kobiecego”, podjętej z inicjatywy Zarządu Głównego Polskiego Stowarzyszenia Kobiet z Wyższym Wykształceniem w Warszawie. W r. 1950 poniosła znowu ciężką stratę z powodu śmierci w Sulejówku ukochanej starszej siostry Heleny (ur. 1867), zamężnej Dunin-Kozickiej. Rzadko opuszczała już wtedy Sulejówek, tylko czasem odwiedzając dawnych przyjaciół w Warszawie (1951) i w Krakowie (1954). Do r. 1950 zdołała uporządkować notatki i materiały dotyczące przede wszystkim swej działalności w organizacjach kobiecych i opracować kilka wersji swych wspomnień przeznaczonych dla najbliższej rodziny i przyjaciół. Archiwum męża i częściowo własne odstąpiła w r. 1950 do zbiorów Archiwum byłego Wydziału Historii Partii KC PZPR w Warszawie, reszta materiałów została po jej śmierci przekazana przez rodzinę (1959) do Biblioteki Narodowej w Warszawie. Fragmenty archiwum (z l. 1899–1939) znajdują się także w Archiwum Akt Nowych w Warszawie oraz w Biurze Historycznym Centralnej Rady Związków Zawodowych w Warszawie. M. zmarła 16 XI 1958 w Sulejówku, pochowana (20 XI) w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Wojskowym (obecnie Komunalnym) na Powązkach w Warszawie. M. była odznaczona Krzyżem Kawalerskim (1927) i Oficerskim (1930) Orderu Polonia Restituta oraz Krzyżem Niepodległości (1931). W małżeństwie z Jędrzejem Moraczewskim miała czworo dzieci (zob. życiorys męża).
Bełcikowski J., Polskie kobiece stowarzyszenia i związki współpracy międzynarodowej kobiet, W. 1939 s. 45, 65, 66; Dziesięciolecie Polski Odrodzonej; Holzer J., Polska Partia Socjalistyczna w latach 1917–1919, W. 1962; Motas M., O materiałach źródłowych Archiwum Akt Nowych w Warszawie, dotyczących dziejów klasy robotniczej (do roku 1939), „Z Pola Walki” R. 1: 1958 s. 638; Najdus W., Lenin i Krupska w Krakowskim Związku Pomocy dla Więźniów Politycznych, Kr. 1965; taż, Szkice z historii Galicji, W. 1960 II; Próchnik A., Kobieta w walce o niepodległość i socjalizm w Polsce, W. 1938 s. 30, 36; Rzepecki, Sejm 1919, s. 187, 189, 281; Zaleska Z., Czasopisma kobiece w Polsce. (Materiały do historii czasopism). Rok 1818–1937, W. 1938 s. 118; – Spraw. stenogr. Sejmu, 1930–5; – „Praca Obywatelska” R. 2: 1929/30 nr 18 s. 1; „Życie Warsz.” R. 15: 1958 nr 277 s. 8; – B. Narod.: Arch. Z. M-iej, rkp. Akc. 7635 t. 1–2, 7654–5 (fot.), 8292–4, 8527–8, 8534–8; Centr. Arch. KC PZPR: Spuścizny, Arch. J. i Z. Moraczewskich, rkp. 71/III–9, AM 1190/12; – Informacje Anieli Moraczewskiej z Warszawy i korespondencja w posiadaniu autora. Zob. też bibliografię przy haśle: Moraczewski Jędrzej.
Wiesław Bieńkowski